گیاه چغندرقند در مناطق کشت شده سالانه در حدود 25 %  بر اثر تنش های ناشی از آفات و بیماری‌ها خسارت میبیند، در ایران 13 بیماری از جمله نماتد سیست و گره ریشه چغندرقند، پوسیدگی‌های قارچی ریشه، بیماری‌های ویروسی رایزومانیا و کرلی‌تاپ عوامل بیماری‌زای این محصول در کشت بهاره به شمار می‌روند (موسسه تحقیقات اصالح و تهیه بذر چغندر قند،1394).

نماتدهای گیاهی جزو کرم‌های فاقد بند میکروسکوپی هستند که اکثرا از ریشه گیاهان تغذیه می‌کنند. در خاک و بافت گیاهان یافت می‌شوند و گونه‌های متعددی ممکن است در یک مزرعه وجود داشته باشند. در دنیا تا کنون بیش از 60 گونه نماتد گیاهی در مزارع چغندرقند مشاهده و شناسایی شده‌اند که سالیانه حدود 11 درصد محصول چغندرقند را کاهش می‌دهند و 90 درصد این خسارت را تنها به نماتد سیست چغندرقند نسبت می‌دهند (1989Sasser).

نماتد مولد سیست چغندرقند Heterodera schachtii

نماتد چغندرقند دارای دو شکل جنسی ماده و نر می‌باشد. ماده های جوان و کامل به طور معمول لیموئی شکل و در ابتدای رنگ آنها سفید شیری است که به آسانی و با چشم غیرمسلح روی ریشه گیاه میزبان دیده می‌شود. رنگ سفید ماده های جوان پس از افتادن در خاک بدون گذراندن مرحله زرد تبدیل به قهوه ای می‌گردد و در این موقع به آنها سیست  Cyst میگویند. هر سیست حاوی تعداد 300 – 100 تخم می‌باشد که لارو سن دوم درون تخم‌ها قرار دارند و بسته به شرایط ، این تعداد متفاوت است. تخم بشکه ای شکل، اندازه لاروهای سن دو که به تازگی از تخم خارج شده متفاوت و نسبت به لارو نماتد مولد غده قطورتر و قویتر به نظر می‌رسند. سر نیم کروی، شبکه کوتیکولی سر قوی، استایلت قوی با گره مشخص می‌باشد. دم در انتها دارای نقطه شفاف بنام هیالین و انتهای دم نوک تیز یا گرد و یا باریک است.

مناطق انتشار

نماتد مولد سیست در اغلب مناطق چغندرکاری اروپا و آمریکا، از عوامل محدودکننده زراعت چغندرقند است. در ایران نیز دامنه گسترش آن روز به روز رو بـه افـزایش اسـت و هرسـاله منـاطق جدیـدی بـه ایـن نماتـد آلـوده میشـود. در ایـران از استانهایی نظیر خراسـان رضوی، آذربایجان- غربی، اصفهان، کرمان و فارس گزارش شده است (شکل 4).

شکل4- نقشه پراکنش نماتد سیست چغندرقند در اروپا

دامنه میزبانی

این نماتد دامنه ی میزبانی وسیعی دارد و 218 گونه از 95 جنس متعلق به 23 خانواده ی گیاهی، شامل گونـه هـای زراعـی، زینتی و علفهای هرز به عنوان میزبان های آن شناسـایی و معرفـی شده است. حدود 80 درصد گونه های جنس Brassicaceae و Chenopodiaceae از جمله چغندرقند، چغندرلبویی و علوفه ای، کانولا، اسفناج، شلغم، خردل ها، کلم ها، شاهی، تربچه و گوجه فرنگی از میزبان های زراعی مهم میباشند.  بجز چغندرقند علف های هرز از خانواده هـای Polygonaceae ، Amaranthaceae ، ، Phytolaccaceae ، Leguminosae ، Labiatae ، Caryophyllaceae ، Capparidaceae ، Umbelliferae ، Tropaeolaceae ، Solanaceae ، Resedaceae ، Portulacaceae Scrophulariaceae ، Urticaceae  به عنوان میزبان نماتد گزارش شده اند.

چرخه ی زیست و بقا:  

نماتد به صورت سیست در خاک بقا خود را حفظ میکند. معمولا ترشحات ریشه میزبان باعث تحریک تفریخ تخم میشود. در شرایط مساعد، لارو سن دوم از تخم بیرون می آید. لارو پس از بیرون آمدن از تخم، روی ریشه قرار گرفته و از آن تغذیه میکند. نماتد سیستی چغندرقند نماتدی غیر مهاجر است و در محل تغذیه سه مرتبه پوست اندازی کرده و تبدیل به نماتد بالغ نر یا ماده میشود. نماتد ماده پس از جفتگیری، شمار زیادی تخم در درون بدن خود تشکیل می دهد و پس از تخم گذاری پوسته مومی (کوتیکول) آن تغییر یافته و تبدیل بـه یک پوشـش ضخیم قهوه ای رنگ شده که پس از مرگ نماتد به آن سیست گفته می شود. نماتد مولد سیست چغندرقند در ایران بـه جز گونه های جنس بتا ( Beta spp. ) از گیاهانی مانند انواع کلم، کلزا و گوجه فرنگی تغدیه میکند و در صورت وجود این گیاهان در چرخه تناوب، جمعیت نماتد در خاک به شدت افزایش خواهد یافت.  در رطوبت 20- 10 درصد خاک، لاروها در دمای 10 درجه سانتی گراد شروع به فعالیت کرده و حداکثر فعالیت آنها در دمای 24- 20 درجه است. دوره کامل زندگی در دمای 29 درجه سانتی گراد، مدت 23 روز و در دمای 18 درجه سانتی گراد حدود 57 روز طول میکشد. این نماتد در ایران در مناطق مختلف بـین 3 تـا 5 نسل در سال دارد.

آسیب و زیان نماتد

میزان آسیب و خسارت نماتد، به عوامل مختلفی از جمله جمعیت اولیه نماتد در خاک، تاریخ کاشت و شرایط اقلیمی منطقه بستگی دارد. هرچه جمعیت اولیه نماتد در خاک در زمان کاشت بیشتر باشد، خسارت به محصول بیشتر خواهد بـود. در مناطق معتدل به طور معمول خسارت وارده به صورت کاهش عملکرد ریشه بوده و در مناطق گرمتر درصد قند نیز کاهش می یابد. علت کاهش درصد قند، افزایش ناخالصی های سدیم، پتاسیم و نیتروژن زیان آور در ریشه های آلوده است. بررسی ها نشان داده است که با وجود یک تخم در هر گرم خاک، میزان خسارت نماتد به چغندرقند قابل تحمل است. در صورتی که جمعیت نماتد 5 /14 یـا 40 تخم در هر گرم خاک باشد، میزان خسارت به ترتیب 20 ،50 و 80 درصد کاهش محصول بوده است.

نحوه خسارت

 میزان خسارت این نماتد بستگی به میزان جمعیت و مدت زمانی دارد که شرایط محیطی مساعد است.  نماتد قادر به آلوده کردن ریشه های گیاه در سنین مختلف است و مرحله گیاهچه بسیار حساس بوده و در آلودگی شدید ممکن است موجب مرگ آنها شود.  در میزبان حساس، لارو سن دو نماتد معمولاً از منطقه جوانه زنی در پشت کلاهک ریشه، محل زخم و منافذ حاصل از ظهور ریشه های فرعی وارد ریشه میشود. ریشه های فرعی معمولا هدف اصلی حمله هستند ولی غده های چغندرقند نیـز مورد حمله نماتد قرار میگیرند. پس از ورود به ریشه، لارو سن دو در محور طولی ریشه قرار گرفته و یک ناحیه سـلول های تغذیه ای در مجاورت آوندها ایجاد میکند و تشـکیل سلول های آوندی چوب و آبکش ثانویه را متوقـف میسازد.

علائم بیماری

علائم آلودگی ممکن است در همه مزرعه و یا به صورت لکه ‌هایی با گیاهان دارای رشد کم ظاهر شوند. گیاهان ممکن است قبل از جوانه‌زنی در صورت آلودگی به این نماتد بمیرند، تاخیر در جوانه‌زنی داشته باشند، و یا بعد از جوانه زنی در اثر حمله مستقیم نماتد یا سایر بیمارگرهای خاکزی بمیرند. در ساعات گرم روز حتی با وجود رطوبت کافی برگ‌های بیرونی پژمرده می‌شوند و در غروب دوباره شاداب می‌شوند. بسته به میزان آلودگی برگ‌های گیاهان آلوده ممکن است سبز یا زرد بشوند.  غده های گیاهان آلوده ممکن است رشد کم، ریشه های فرعی زیاد و همچنین زخم‌هایی در نقاط حمله نماتد داشته باشند. حمله زود هنگام نماتد اغلب باعث چند شاخه شدن غده‌های زیرزمینی می‌شود، چند هفته بعد از کاشت ، ماده‌های لیمویی شکل روی ریشه‌های فرعی نمایان می‌شوند. عملکرد ریشه‌ی گیاهان آلوده و میزان درصد قند نیز کاهش پیدا می‌کند.

راههای انتشار

سیست چغندرقند یک آفت خاکزاد است. نماتدها به تنهایی مسیر کوتاهی را طی میکنند و بیشتر با جابه جایی خاک منتشر میشوند. نماتد سیست چغندرقند توسط ماشین آلات، کفش های آلوده کارگران و حیوانات در مزارع انتشار می یابد. همچنین استفاده از چغندرهای آلوده در کارخانجات قند مناطق غیر آلوده، خالی کردن خاک برگشتی کامیون های حمل چغندرقند در مزارع سالم، آبیاری مزارع با فاضلاب آلوده کارخانجات چغندرقند از دیگر راه های انتشار آلودگی است.

مدیریت نماتد سیست چغندرقند

بهترین روش کنترل نماتدها، استفاده از مدیریت تلفیقی می باشد، بدین معنا که یک روش منفرد کنترل، گاهی اوقات یک نماتدی را کنترل می‌کند، لیکن کنترل موثر و عملی یک بیماری نماتدی در نتیجه ترکیبی از چندین روش یا تلفیقی از روش‌های کنترل است. به عبارتی تلفیق روش‌های سازگار سنتی و نوین با در نظر گرفتن اقتصاد جامعه و اکوسیستم کشاورزی تحت عنوان مدیریت تلفیقی نماتد، در راستای کشاورزی ارگانیک قابل توصیه می‌باشد. بدین لحاظ، ممکن است نابودی و ریشه کنی کامل نماتد را به عنوان یک هدف مورد توجه نبوده، بلکه کاهش خسارت نماتد به پایین‌تر از حد آستانه خسارت اقتصادی را مد نظر قرارمی‌دهد. دلیل این تغییر به بسیاری از عوامل از جمله عدم وجود نماتدکش‌های جدید، افزایش نگرانی برای سلامت و حفظ کیفیت محیط زیست ، حذف تعدادی از نماتدکش‌های موثر و محدودیت استفاده از مواد تدخینی با طیف وسیع از جمله متیل بروماید مربوط است.

الف: پیشگیری

نمونه برداری از خاک مزارع جدید قبل از کشت چغندرقند ( شرکت بنی الحسین برای کشاورزانی که بذر های شرکت Lion seeds را کشت نموده اند ، آزمایش نماتد را به صورت رایگان انجام می دهد. )، شستشوی ماشین آلات کشاورزی قبل و بعد از استفاده در مزرعه ، ته نشین کردن فاضلاب کارخانه قند و استفاده از آب رویی برای آبیاری مزارع ،  ملزم کردن کشاورزان تحت پوشش بـه رعایت روش های بهداشتی، زراعی و نظارت توسط کارخانجات قند، عدم انتقال خاک آلوده به مزارع غیر آلوده توسط ماشین آلات، عدم استفاده از آب آبیاری آلوده ، جلوگیری از عبور دام از مزارع آلوده به سالم

ب: کنترل زراعی و بهداشت گیاهی

1.ممنوعیت کشت در اراضی شدیداً آلوده 2. آیش و تناوب زراعی 3. کشت زود هنگام 4. استفاده از ارقام خیلی مقاوم ( رقم مارینیا از شرکت  lion seedsمقاومت بالایی به نماتد دارد. ) 5. گیاهان تله و کودسبز (استفاده از گیاهان تله برای کنترل نماتد در کشور های پیشرفته الزامیست) 6.کاشت گیاهان تله مانند تربچه روغنی و خردل زرد قبل از کشت چغندرقند و زیر خاک کردن آنها بعد از 2- 1 ماه (بعد از اولین گلدهی) 7. تقویت خاک و استفاده از کودهای آلی 8.ضدعفونی خاک به روش آفتابدهی9. از بین بردن علف های هرز میزبان به خصوص در دوره تناوب و آیش از بالا رفتن جمعیت نماتد جلوگیری میکند.